دستور زبان فارسی

[صوراسرافيل]

در راستای اینکه برای سایت محتوای مفید تولید کرده باشیم،اقدام کردیم برای اینکه در این موضوع شروع کنیم به آموزش دستور زبان فارسی آن هم از بن و ریشه.قرار نیست آنقدر ساده باشند که باعث ملالت شما بشوند و در عین حال تلاش کردم مطالب کتب دستور رو به زبانی ساده و همه فهم بیان کنم بلکه مفید واقع بشه.سخن دراز نمی کنم،اول چند نکته اولیه کار:

1.تخصص ادبی بنده یقینا و ابدا به اندازه بقیه عزیزانی که در اینجا در زمینه ادبیات تحصیلات دارند و مطمئنا از من نسبت به مسئله آگاهی و علم بیشتری دارند نیست،بنابراین تصحیح و تکمیل از سوی ایشان مورد امتنان ما هست.
2.این مطالب رو از جایی نمیشه پیدا کرد و من شخصا اونهارو تایپ خواهم کرد بنابراین احتمال داره که سهوا خطایی در اونها ایجاد بشه که البته اصلاح خواهد شد.
3.به هیچ وجه مطالب موجود در کتب رو عینا اینجا نخواهم نوشت و کاملا اونهارو تغییر خواهم داد تا اولا همه فهم باشد و دوما مطالب اضافه اون کتاب وارد مطالب ما نشه.صرفا در مضامین و ترتیب و کلیت محتوا از این کتب استفاده کرده ایم.
4.اگر در باره متن سوالی پیش اومد حتما به بنده پیام بدید.

منابع و مأخذی رو که در اینجا به کار برده ام رو نام می برم:
دستور زبان فارسی از پرویز ناتل خانلری
دستور زبان فارسی از محمد جواد شریعت
دستور جامع زبان فارسی از عبدالرحیم همایون فرخ
دستور زبان پنج استاد نوشته پنج استاد زبان فارسی
و برخی جزوات از استادان دیگر که ذیل متن معرفی خواهم کرد.

اگر لازم شد مطلب دیگری رو در پست اول عنوان کنم حتما ویرایشش می کنم،ضمن اینکه روش پژوهش موضوع رو بعدا بیان می کنیم. کار رو آغاز می کنم،من الله توفیق.

 

[صوراسرافيل]

((جمله))
(مولوی از شاعران بزرگ ایرانی است.وی در شهر بلخ از بلاد خراسان قدیم متولد شد.تحصیلات اولیه را نزد پدر خود آموخت و سپس به دلیل حملات مغولان به سمت غرب و سوی قونیه رفت و همانجا درگذشت)
همانطور که ملاحظه می فرمایید متن بالا از چند بخش مجزا که در باب یک موضوع واحد و به شکلی منظم و با ترتیب تشکیل شده است.مانند (مولوی از شاعران بزرگ ایرانی است) یا (تحصیلات اولیه را نزد پدر خود آموخت) و...هریک از این قسمت ها دارای یک یک معنی کامل است.یعنی پس از هر قسمت توقف می کنیم و مفهومی کامل در ذهن ما از آن قسمت باقی می ماند که فهم آن نیازمند واژه یا عبارتی دیگر نیست.اگر بگوییم (مولوی از شاعران بزرگ ایرانی) یا (نزد پدر خود) معنی عبارت کامل نیست و مخاطب منتظر ادامه آن می ماند،اما همین که مثلا در عبارت اول بعد از (مولوی از شاعران بزرگ ایرانی) بگوییم "است" معنی عبارت کامل می شود.هر یک از این مجموعه کلمات که دارای معنی کامل و مستقل هستند را جمله می نامیم.

نکات:
1.معمولا شخص منظور خود را از طریق جمله بیان می کند.
2.جمله مجموعه از کلمات است که روی هم دارای یک مفهوم مستقل و کامل است.
3.معمولا در پایان جمله نقطه می گذاریم.

انواع جمله و ساختار آن در قسمت های بعد مورد شرح قرار خواهد گرفت.

 

[صوراسرافيل]

((انواع جمله))
1.چنگیز بغداد را ویران کرد.
2.چرا آنان به شهر رفتند؟
3.به شهر برو.
4.عجب شهر زیبا و بی نظیری است!

هرکدام از این عبارات یک جمله است.یعنی معنی کامل دارد.اما گوینده در هر جمله مقصود متفاوتی دارد.در جمله اول خبری را بیان می کند،در جمله دوم درباره مسئله ای می پرسد،در جمله سوم امر می کند که کسی کاری انجام دهد،در جمله چهارم نسبت به مطلبی اظهار تعجب می کند.

پس جمله چهار نوع است:
جمله ای که خبری را بیان می کند جمله خبری خوانده می شود.
جمله ای که در آن پرسشی مطرح شود جمله پرسشی خوانده می شود.
جمله ای که در آن امری داده شود جمله امری خوانده می شود.
جمله ای که در آن اظهار تعجب و یا امثال آن صورت گیرد جمله تعجبی خوانده می شود.

در پایان جمله پرسشی علامت"؟" گذاشته می شود.مانند:
(پس کجا بودی؟)
در پایان جمله تعجبی علامت(!) گذاشته می شود مانند:
(چه شهر سرسبز و زیبایی!)

در برخی از کتب دستوری جمله تعجبی را نوعی از جمله خبری به حساب آورده اند و آن را جدا از جمله خبری فرض نکرده اند.منتها من لازم دیدم آن را جدا فرض کنم به دلیل اینکه ماهیت جمله خبری با ماهیت جمله تعجبی یکسان نیست.در جمله تعجبی لزوما یک خبر منتقل نمی شود(غالبا خود مخاطب از موضوع آگاه هست،پس خبری بودن چه معنا دارد؟) بنابراین من نیز جمله تعجبی را از جمله خبری منفک دانستم.

در نوشته های بعدی به اجزای جمله خواهیم پرداخت.

 

[صوراسرافيل]

((اجزاء جمله:نهاد و گزاره))

1.شاهنامه کتاب ملی ماست.
2.نادرشاه دهلی را فتح کرد.
3.زرین کوب از ادیبان شهیر معاصر است.

این جملات همگی جملات خبری هستند.می توان آنها را این گونه به دو دسته مجزا تقسیم کرد:
شاهنامه | کتاب ملی ماست.
نادرشاه | دهلی را فتح کرد.
زرین کوب | از ادبیان شهیر معاصر است.

یکی قسمتی است که درباره آن خبر می دهیم.دیگری خبری است که درباره قسمت اول داده شده است.
یعنی اگر بپرسند (نادر شاه چه کرد؟) می گوییم (دهلی را فتح کرد) یا اگر بپرسند (شاهنامه چیست؟) می گوییم (کتاب ملی ماست.)

پس در این جملات "شاهنامه" و "نادرشاه" قسمتهای اول جمله و (کتاب ملی ماست) و (دهلی را فتح کرد) قسمت های دوم جمله می باشند.
قسمت اول را نهاد و قسمت دوم را گزاره می نامیم.

1.نهاد قسمتی از جمله است که درباره آن خبر می دهیم.
2.گزاره خبری است که درباره نهاد گفته می شود.

هردو مفاهیم نهاد و گزاره که امروزه در دستور فارسی بسیار به کار می روند و معمول هستند را مرحوم خانلری ابداع کردند.

در نوشته های بعد به بخش های مختلف گزاره می پردازم.

 

[صوراسرافيل]

((گزاره،فعل))

گفتیم که جمله مشتمل بر دو بخش نهاد و گزاره است،اکنون دوباره این جمله ها را به دو بخش تقسیم می کنیم:
1.حسین درب خانه را | شکست.
2.شهر های بی دفاع | نابود می شوند.
3.ایام تعطیل به طالقان | می روم.

در جملات زیر،اگر بخش دوم نباشد جمله بی معنی خواهد بود.در هر گزاره یک جزء اصلی وجود دارد که می توان گفت ماهیت گزاره را معلوم می کند.به این بخش فعل گفته می شود.(می روم) و (شکست) همگی فعل هستند و بر زمانی که فعل در آنها رخ داده دلالت می کنند.
به طور مثال به جمله اول دقت کنید.آیا (حسین درب خانه را) معنی کاملی دارد؟خیر،بلکه با فعل،یعنی "شکست" تکمیل می شود.

فعل کلمه ای است که دلالت می کند به انجام کاری یا رخ دادن امری با داشتن حالت زمانی در گذشته یا حال یا آینده.
کنه ماهیت گزاره را فعل مشخص می کند.

 

[صوراسرافيل]

واو معدوله

واو معدوله از قواعد دستوری است که صرفا مختص زبان فارسیست و با وجود اینکه در ابتدا ساده به نظر می رسد اما پیچیدگی هایی نیز دارد.
کلماتی مانند خواب،خواهش و امثالهم را (خوا) می نویسیم اما (خا) می خوانیم.به این واو که در این حروف نوشته شده اما خوانده نمی شود(تعدیل می شود) واو معدوله می گوییم.
به این واو به این دلیل معدوله می گویند که در خواندن آن عدول می کنیم.
در ابیات فردوسی واو معدوله بسیار رایج است،که بسیاری از آنها امروزه به آن شکل تلفظ نمی شوند،به طور مثال در بسیاری از ابیات شاهنامه واژه (خورد) به شکل (خرد) یعنی با یک فتحه بر روی خ و بدون واو تلفظ می شده است.

این قاعده از قواعدی نیست که از فارسی میانه بر جای مانده باشد و در نوشتار های پهلوی نیز دیده می شود. در زبان پهلوی به طور مثال واژه (حواب) که به معنی ( خواب) در فارسی نوین است به شکل "حواب" نوشته شده و "حاب" خوانده می شده است.مثال های دیگر آن را می توان در واژگانی دیگر نیز یافت.

 

[صوراسرافيل]

((فعل،صیغه یا ساخت))

هر فعلی بر اساس زمانها و اشخاص مختلف صورتهای متفاوتی می پذیرد،مثلا آمدی،آمدم،آمدید،خواهیم آمد و....اینها همگی معنی اصلی "آمدن" را در بر دارند اما از لحاظ زمان و شخص یکسان نیستند.برای دلالت بر این حالات مختلف شکل فعل هربار تغییر یافته است.

به صورتهای گوناگون فعل که زمان یا شخص را در بر دارد "صیغه" یا "ساخت" گفته می شود.

هرگاه بخواهیم ساختار فعل را مشخص کنیم بایستی به این صیغه ها توجه داشته باشیم.مثلا می گوییم آمدم:صیغه ماضی-اول شخص مفرد-از فعل آمدن
هر فعل در هر یک از زمان ها شش صیغه دارد.

در نوشته های بعدی به ماده و شناسه می پردازم.

 

[صوراسرافيل]

((فعل:ماده و شناسه))
اگر در صیغه های یک فعل دقت کنیم میبینیم که در فعل قسمتی هست که هیچگاه تغییر نمی کند و قسمتی نیز وجود دارد که در هر صیغه به صورتی در می آید.
به طور مثال در در صیغه های "آمدن" همچون "آمدیم"،"آمدید" و ...
در این فعل بخش "آمد" در همه صیغه ها یکسان است و بخش دوم آن در هر صیغه متغیر.

به بخش اول که در تمامی صیغه های فعل یکسان است ماده فعل گفته می شود.ماده فعل بخشی از آن است که معنی اصلی را در بر دارد و در همه صیغه خا ثابت است.

به بخش دوم فعل که در هر صیغه متغیر است شناسه فعل گفته می شود.مفهوم شخص فاعل را شناسه فعل مشخص می کند.

در نوشته های بعدی به ماده مضارع و ماضی و تغییرات آنها در طول تاریخ ادبیات فارسی می پردازیم.

 

[صوراسرافيل]

((فعل،ماده ماضی و مضارع))

گفتیم ماده فعل جزئی از آن است که در تمام صیغه ها یکسان است و تغییر نمی پذیرد.اکنون بررسی می کنیم که هر فعل در زبان فارسی دو ماده مختلف دارد.به دو دسته از افعال زیر دقت کنید:

می نوشتم
نوشتم
نوشته بودم
نوشته باشم
...............
بنویسیم
می نویسم
بنویس


همانطور که ملاحظه می فرمایید،در دسته اول ماده افعال "نوشت" است و در دسته دوم،"نویس".افعال دسته اول به زمان گذشته و افعال دسته دوم به زمان حال اشاره می کنند.


صیغه های دسته نخستین را (ماده ماضی) و صیغه های دسته دوم را (ماده مضارع) می نامیم.

صیغه هایی که معنی حال و آینده از آنها بر می آید از ماده مضارع مشتق است.




نکته:جزئی که به اول ماده افزوده می شود را جزء پیشین می گوییم.همچون "می" در "می رفتم"


در نوشته های بعدی وجوه فعل را بررسی می کنیم.

 

[صوراسرافيل]

((وجوه فعل،اخباری و التزامی))

برخی از صیغه ها هنگامی به کار می رود که می خواهیم خبری بدهیم مبتنی بر انجام گرفتن کاری یا وجود حالتی در گذشته یا آینده.به طور مثال:
علی به خانه آمد.
فردا کلیه ادارات تعطیل است.
امسال هوا بسیار سرد خواهد بود.

در این جمله ها افعال "آمد" و "خواهد بود" و یا "است" همه بیانگر خبری هستند.
اما در برخی جملات کاری که باید انجام بگیرد یا ممکن است انجام گرفته باشد یا می خواهیم انجام بگیرد را بیان می کنیم.به طور مثال:
باید رفته باشم.
مبادا بروی.
مایه مسرت است که او بیاید.

وقوع این صیغه ها همیشه همراه و وابسته به یک فعل دیگر است و به این سبب آنها را التزامی می خوانیم.


برخی صیغه ها برای خبر دادن از کار یا حالتی آورده می شوند.این گونه صیغه ها ((وجه اخباری)) شمرده می شوند.در این صیغه ها گوینده به وقوع فعل یا حالتی که از آن خبر می دهد اطمینان دارد.
هرگاه واقع شدن فعل مسلم و قطعی نباشد فعل از ((وجه التزامی)) آورده می شود.فعل در وجه التزامی همواره در پی فعل دیگری می آید.

 

[صوراسرافيل]

پیش از هر چیز بنده یک عذرخواهی بدهکارم به شما و به خانم کارن که با وجود اینکه وعده داشتم این کار رو به پیش ببرم درست عمل نکردم و در کار وقفه های طولانی افتاد.بگذاریدش به حساب مشغله ها و گرفتاری ها.اما قصد دارم از این کار رو به شکل صحیح پیش ببرم،امیدوارم این بار خلف وعده نکنم!
تصمیم گرفتم به اندکی تجدیدنظر در کلیت کار.دیدم متونی که تا کنون می نوشتم همگی از کتب دستور قابل دسترسی بودن،هرچند که من برای هر مطلب به همه کتب منبع مراجعه می کردم و برآیندی از همه اونها رو می نوشتم،اما در هر صورت اون فایده ای که باید رو برای مخاطب نداشت.من بعد اما روش ما به این صورت هست که به مطالب پیچیده تر و جزئی تر دستور زبان می پردازیم.البته اصول هم در صورت لزوم هر یک به شکل سابق شرح داده خواهند شد.ذکر منابع مورد استفاده ام هم چندان کامل نبوده،که شروع می کنم به تکمیلش.