پاسخ : مشهد...
آشنايي با آثار تاريخي خراسان
برج ميل هاي خراسان
در آمد:
در گذشته سفر در سرزمين پهناور ايران به خصوص در كويرهاي بزرگ، كوهستانهاي مرتفع و جنگلهاي انبوه، بدون شاخص‌هاي راه كاري صعب مي‌نمود از همين رو ايرانيان با تلفيق هنر و معماري، بناهايي زيبا و با شكوه بر سر گذرگاههاي اصلي دوران قديم برپاي داشتند تا راهنمايي براي مسافران و كاروانها باشند. اين بناها امروزه به برج، ميل يا مناره معروفند و اكثراً در بلندي يك تپه يا كوه در كنار جاده هاي قديمي نظاره گر مسافران و كاروانها مي‌باشند.«برفراز برخي از ميل ها و مناره ها - محل بر افروختن آتش - در شبها يا روزهاي مه آلود و طوفاني و تاريك مانند برجهاي دريايي آتش ميافروختند و آثار آتش در ميلهاي اخنجان (اخنكان) و رادكان در جاي مناسب يعني ميان دو گنبد مويد اين نظر است».1
وجود ميل به خصوص در كويرهاي شني و ماسه‌اي و جنگلهاي انبوه از رباط ضروري تر مي‌نمود و اگر رباطي ساخته مي‌شد لازم بود نشانگري مسافران را به سوي خود جلب نمايد چنانكه در رباط سنگ بست خراسان دو ميل به ارتفاع چهل متر چنين كاركردي داشته‌اند.
نكته قابل تأمل آن است كه اكثر ميل و برجهاي امروزي بصورت مقبره و به خصوص امامزاده در آمده‌اندو اين موضوع باعث شده گروهي در كارويژه‌ي اين برجها تشكيك نموده آنها را آرامگاه بدانند اما شواهد نشانگر آن است كه بسياري از اين بناها بعدها بنا به شرايط كاركردهاي ديگري پيدا كرده اند مثلاً اكثر سازندگان برجها وصيت مي‌نمودند در درون بناي خود دفن شوند و با به دليل زيبايي و شكوه بنا مردم پيكر مقدسين خود را در درون آنها به خاك مي‌سپردند، چنانكه بسياري از اين بناها نه رو به قبله است و نه تناسبي با ضريح درون خود دارند و واضح است كه بنا ابتدا براي راهنمايي و بعدها به عنوان آرامگاه مورد استفاده قرار گرفته است.
«وجود چند برج آرامگاهي كه درست در امتداد جاده قديم همدان - ري قرار گرفته (و رديف آنها مسير راه را نشان مي‌دهد) بيننده را به اين انديشه مي‌اندازد كه آرامگاههاي همانند آنها در كنار جاده كرانه درياي خزر و راههاي كويري كه استانهاي پيرامون كوير را بهم پيوسته نيز روزگاري ميل راهنما بوده اند.»«نزديك ساوه امامزاده اسحق قرار گرفته كه ساختمان آن مربوط به چند سبك معماري است و شالوده آن به معماري پارتي بيشتر ميماند. درست در مسير راه و نزديك آوه يك برج ديگر بر فراز تپه اي ساخته شده كه از لحاظ طرح و نقشه مانند آنست كه از روي امامزاده اسحق گرده برداري شده است و همچنين اگر راه قديم را بسوي همدان دنبال كنيم نظير اين برجها را باز خواهيم ديد. در كنار جاده ري - آمل (هراز امروزي) بسياري از اينگونه ميل‌ها را ميبينيم كه بيشتر آنها مسلماً براي آرامگاه ساخته نشده است و نسبت به قبله انحراف كلي دارد. همچنين از لاهيجان به گرگان در كنار شاهراه كرانه مرتباً برجها و ميل‌هايي را ميبينيم كه امروزه همه آنها به امامزاده معروفند و هويت هيچيك از آنان (به جز يحيي ابن زيد) دقيقاً معلوم نيست. در ميان اين برجها اما‌زاده هاشم رشت درست در جايي است كه بايد ميل راهنما باشد. بر فراز تپه در كنار پيچ جاده و درجاييكه مسير راه عوض مي‌شود.»2
خراسان بعنوان يكي از شاهراه هاي اقتصادي تجارت ايران به شرق و گذرگاه اصلي جاده ابريشم و بعدها به عنوان يكي از زيارتگاههاي شيعيان ايران از معروفترين مسير‌هاي كاروان رو بوده و بنابراين تعداد زيادي از اين نوع بناها در كنار جاده‌هاي آن در طول قرنها بر فراز تپه‌ها يا در وسط دشتها راهنماي مسافران بوده اند. آشنايي با برج ميل هاي معروف خراسان موضوع اين شماره ي دفترك تاريخ مي‌باشد:
1- مناره اياز
اين مناره جزيي از رباط ارسلان جاذب و در محل سنگ بست در مسير تربت جام به مشهد واقع شده است. مناره داراي چهل متر بلندي و حدود صد پله براي صعود و قطر آن در پايين حدود 5/5 متر و در بالا 5/2 متر مي‌باشد شواهد نشان مي‌دهد كه مناره همتايي نيز داشته كه در دو طرف ورودي رباط قد برافراشته بودند اما امروز فقط يكي از آنها برجاي مانده است. اين دو مناره علاوه بر جنبه زيبايي و راهنمايي مسافران وظيفه‌ي جايگاه ديده‌باني را نيز انجام مي‌داده‌اند. سازنده‌ي بنا ارسلان جاذب از سرداران سلطان محمود غزنوي در خراسان بوده كه پس از مرگش در آرامگاهي كنار رباط به خاك سپرده شده است.
گرداگرد فراز مناره نوشته‌اي از آجر با خط كوفي ديده مي‌شود. در داخل گنبد هم با همان خط كلمه‌ي «محمود» مكرر شده است. تاريخ ساخت مناره به احتمال زياد همزمان با رباط ارسلان جاذب يعني دوره‌ي غزنويان مي‌باشدو از اين نظر بعد از بناي اوليه ي حرم مطهر قديمي ترين خراسان محسوب مي‌شود. 3
2- ميل كرات
ميل تاريخي كرات بر بالاي تپه‌اي نسبتاً بلند در كنار روستايي به همين نام در 25 كيلومتري جنوب غربي تايباد در راه قديمي جام و باخرز به خواف قرار داشنه و از فرسنگها دورتر مسافران را به سوي خويش مي خواند.
در اطراف ميل آثار آبادي نمايان است و سفال‌هاي اطراف آن تمدن دوره‌ي سلجوقي و بعد را نشان مي‌دهد. بنا تماماً از آجر با ملات ماسه و گچ ساخته شده است. ساقه‌ي ميل به ارتفاع 25 متر داراي دو قسمت است، قسمت تحتاني به بلندي 15 متر هشت ضلعي و قسمت فوقاني به شكل استوانه مي‌باشد.
در بخش انتهايي بقاياي مرسوم به شرفه نمايان است و قسمت‌هايي از تزيينات زير شرفه و پايه‌هاي چوبي آن هنوز باقي مانده از جبهه غربي ميل درگاهي باز است كه جهت دسترسي به روي شرفه استفاده مي‌شده است. كتيبه‌ي آجري آن به خط كوفي قابل خواندن نيست اما معماري آن به سبك دوره‌ي سلجوقي مي‌باشد.4
3- ميل رادكان
در 74 كيلومتري شهر مشهد در محل شهر قديم رادكان برج مقبره‌اي به ارتفاع 25 متر با قاعده دايره وار بدنه‌اي استوانه‌اي و گنبدي مخروطي شكل بر دشت ميان توس و رادكان سايه افكنده است. براي اين برج مشابهي نيز در گرگان وجود دارد كه به رادكان غربي مشهور است همين موضوع باعث شده برخي نام رادكان را با راه و مسير هم پيوند بدانند چنان كه «راد» و «رد» در زبان پهلوي به معناي نظم و ترتيب و «رده» آمده و رادكان در مسير راه و جاده درست همين كار را مي‌كند كه از نامش پيداست چرا كه شاخصي است براي مسافران و كاروانها و به امر سفر و راه نظم و تربيت مي‌دهد.5 تاريخ احداث ميل رادكان را ماكس افن برشم آلماني سال ششصد و اندي و هرتسفلد سال ششصد و هشتاد ذكر نموده‌اند.6
هرتسفلد ميل را مقبره‌اي يكي از حكام مغول مي‌داند كه برخي وي را امير ارغون مغول مي‌دانند، گدار مستشرق فرانسوي آن را آرامگاه يك زن و مطلع المشس آن را از آثار ديلمي‌ها مي‌داند.7
علاوه بر راهنمايي مسافران و مقبره به دليل وجود منفذهايي به تعداد بروج دوازده‌گانه برخي براي اين برج كاركرد تقويم و ستاره شناسي نيز قايل‌اند.
4- مناره فيروز آباد
اين مناره در 17 كيلومتري جنوب شرقي بردسكن در روستاي فيروز‌آباد به شكل استوانه‌اي دولايه و از آجر ساخته شده است. ارتفاع اوليه‌ي آن 24 متر و اكنون به دليل فرسايش 18 متر از آن باقي مانده است. بنا به سبك معماري برج ارسلان جاذب شبيه و داراي دو كتيبه به خط كوفي است و احتمالاً و از يادگاري‌هاي دوره سلجوقي مي‌باشد. داخل برج داراي پلكان مارپيچ بوده كه فرو ريخته و در حال حاضر در دست تعمير است.8
5- برج كشمر
در شمال شرقي بردسكن در روستاي كشمر برجي به ارتفاع 18 متر در ميان روستا بر خانه‌هاي كوتاه آن فخر مي‌فروشد. برج داراي 42 متر محيط خارجي و 21 متر محيط داخلي مي‌باشد. نماي خارجي پوششي مخروطي شكل داشته و از آجر ساخته شده است.بنا دو جداره است كه از جدار داخلي طاقي‌هايي به داخل بنا ساخته شده راهروي پلكاني و مارپيچ بين دو جداره صعود به پوشش اول را مهيا مي‌كند. بدنه بنا داراي دو قسمت است كه قسمت پايين دوازده ضلعي است و پايه بنا را به تشكيل مي‌دهد، قسمت بالاي پايه بدنه اصلي، داراي 48 ترك به شكل نيم ستون مي‌باشد. برج از داخل داراي سه طبقه و ارتفاع تيزه اصلي گنبد تا كف 31 متر است. معماري اين بنا نيز به معماري سبك سلجوقي نزديك است.
مطالعات جديد نشان مي‌دهد كه لحظه سال تحويل را در روز اول بهار از روي اين برج و در محل يكي از طاقچه‌هاي آن با استفاده از نور خورشيد تعيين ميكرده‌اند. كار كرد اصلي اين برج هرچه باشد مهمترين كار ويژه آن راهنمايي مسافران مركز ايران به نيشابور بوده است.9
6 - ميل خسرو گرد
بركنار جاده‌ي سبزوار به شاهرود در محل شهر قديم خسرو گرد ميل بلندي به ارتفاع سي متر بر روي يك سكوي مكعبي 5*5 قرار گرفته و به مسافران خسته‌ي كوير خوش آمد مي‌گويد. در تاريخ بيهق و مطالع‌الشمس اين بنا را مناره مسجد قديمي خسرو گرد نوشته‌اند اما بلندي و ارتفاع برج و قرار گرفتن آن در ورودي شهر بيهق كار ويژه‌ي آن را بعنوان راهنما به ذهن متبادر مي‌كند. كتيبه‌ي آجري به خط كوفي بر بدنه ميل تاريخ 505 را نشان مي‌دهد كه احتمالاً تاريخ تعمير آن است زيرا بنا به نوشته تاريخ بيهق در سال 415 ه ق از مالي كه ابوالسحق ابراهيم بن محمد بن بلطوار براي حاكم خراسان فرستاده، تعمير شده است.
7 - ميل اخنگان
اين بنا به شكل ميل هاي راهنما با قاعده ا ي استوانه ا ي و پوششي مخروطي و پر شكن رنگي بر كنار مسير تابران توس به پاژ زادگاه فردوسي بزرگ ساخته شده است . مردم محل بنا را مقدس و گور دختري هندي و سازمان ميراث فرهنگي آنرا مقبره گوهر تاج آغا خواهر گوهرشاد تيموري مي‌دانند مسلماً داخل بنا كسي دفن بوده اما اينكه آيا از اول براي چنين منظوري ساخته شده يا بعد ها بعنوان مقبره استفاده شده مشخص نيست برخي معتقد اند ميل اخنگان از جمله گورهاي سردابه شكل دستجمعي كه در مجاورت مكانهاي متبرك و و گورستانهاي عمومي ساخته مي‌شده و گور مسافران متشخص تا زمان انتقال،س بوده است بخصوص كه اين بنا در نزديكي اندرخ ميدان جنگ بزرگ سلطان محمود غزنوي و حاكمان پيشين خراسان است.
بناي ميل برروي سكوي كوتاه 8 گوشي قرار گرفته و ساقه استوانه ا ي آن 7/13 متر مي‌باشد و كلاهكي عرقچيني به بلندي 2/4 بر روي آن قرار دارد ساقه ميل از درون 8 گوش و از بيرون استوانه ا ي با هشت نيم ستون الحاقي و تزئيني است. بنا از آجر ساخته شده و با قطعات كاشي به شكل‌هاي مستطيل، چند ضلعي و ستاره چليپا با نقوش برجسته و متنوع به رنگ لاجوردي و فيروزه ا ي تزئين شده است.
تاريخ ساخت بنا مشخص نيست اما شباهت آن به معماري مسجد جامع (861 هجري) و بنا ي امير چخماق يزد (830هجري) احتمال ساخت آنرا به همين دوران نزديك مي‌كند.11
منابع:
1 - محمد كريم پير نيا و كرامت الله افسر . راه و رباط (تهران : آرمين ، 1370) ص 144
2 - همان ص 155- 0153
3 - مهدي سيدي . محمد جعفر ياحقي ، رجبعلي لباف خانيكي . راهنماي توس و سخني در باره فردوسي و شاهنامه (مشهد : كتاب پاژ، 1375) ص 135.
4 - عبدالرحيم تاج محمدي، تايباد و آثار تاريخي. فصل نامه روزگاران . صص 6-5.
5 - محمد كريم پير نيا و ….. . ص 147.
6 - مهدي غروي . آرامگاه در گستره فرهنگ ايراني (تهران : انجمن آثار ملي ايران ، 1376 ) 387.
7 - علي شريعتي . راهنماي خراسان (مشهد الفبا 1363) ص 155.
8 - احمد حسيني . تاريخ بردسكن با نگاهي ويژه به ترشيز قديم(سبزوار: اميد مهر 1383) ص 201.
9 - همان . صص 200-199.
10 - شريعتي ، ص 164.
11 - مهدي سيدي و … . صص 27-25 .
.jpg&t=1)
