آموزش تکواژ

[nimafo]

تكواژ ( morpheme )



ـ نام هاي ديگر : واژك ، ساخت واژه ، سازه .

ـ تكواژ به عنوان عنصر ساختماني كلمه ، كوچك ترين واحد ( سازه ) معني دار زبان است كه قابل تجزيه به واحد هاي معنادار كوچك تر نباشد.

ـ تكواژ ممكن است از يك يا چند « واج » ساخته شده باشد ؛ مثال : كتابي «كتاب» (چند واجي) + «ي» (يك واجي)

ـ بعضي تكواژها تجلّي آوايي ندارند كه به آن ها تكواژ صفر مي گويند ؛ علي رفت : علي + رفت + Ø ( شناسه ي سوم شخص مفرد ماضي )

ـ تكواژ صفر را با علامت ( 0 ) هم نشان مي دهند : تكاليف + را + بـ + نويس + 0

ـ تعداد تكواژها در زبان ، بر خلاف واج ، نامحدود است و اين يكي از تفاوت هاي واج و تكواژ است .



انواع تکواژ : آزاد ، وابسته



۱- تکواژ آزاد : تكواژي است كه مي تواند بي همراهي تكواژي ديگر در جمله ظاهر شود و معناي

مستقلي داشته باشد و بر دو نوع است : قاموسی ، دستوری

آزاد قاموسی :۱- تكواژي كه ممكن است به تنهايي به صورت واژه ي ساده به كار رود

يا پايه ي واژه را در واژه هاي فعل يا غير فعل تشكيل دهد : سيم ،

ساز ، آ ( در « مي آيم » )

۲- تكواژهاي واژگاني فهرستي باز را تشكيل مي دهند ، زيرا امكان

كاستن يا افزودن آن ها وجود دارد .

۳- انواع : پايه ي فعل ، اسم ، صفت ، قيد .



آزاددستوري : ۱- تكواژهايي كه به صورت واژه به كار مي روند امّا تعداد آن ها محدود و

مشخّص است و معني ، نقش يا رابطه ي دستوري خاصّي را نشان

مي دهند .

۲- انواع :

۱- ضماير ( من ، تو ، او، ما ، شما ، آن ها ، خود ، ... )

۲- حروف اضافه ( از ، به ، براي ، جز ، با ، بر ، بي ، ... )

۳- حروف ربط ( و ، ولي ، امّا ، يا ، كه ، زيرا ، ... )

۴- حروف ندا ( اي ، يا ، ايا ، ا ،... ) .

۵- نقش نمای اضافه ( ــِــ )

نکته :معمولاً تکواژها کمتر از دو واج نیستند امّا تکواژهایی هستند که هم یک واج ،هم

یک تکواژ و هم یک واژه اند :

۱- نقش نمای اضافه و وصفی: هوایِ بهار ، هوایِ بهاری

۲- حرف هم پایه ساز و هرگاه به صورت ـُـ تلفّظ شود: کتابُ دفتر

۳- نقش نمای منادای ا: احمدا

۴- فعل پی بستی ی : چطوری؟



۲- تکواژ وابسته : 1- تكواژي است كه نمي تواند به تنهايي در جمله ظاهر شود بلكه حتماً بايد به

يك یاچند تكواژ ديگر بپيوندد و بر دو نوع است : ۱- اشتقاقی ، ۲- تصریفی



وند اشتقاقی:۱- تكواژ هايي كه تنها به عنوان پيشوند يا پسوند يا ميانوند به همراه پايه

ي واژگاني فعل یا غير فعل به كار مي روند و از اين راه ، معمولاً ، واژه ي

جديدي پديد مي آورند ؛ مثل « مند » در « سالمند » كه معناي سال را

عوض كرده است .

۲- تعداد اين تكواژ ها زياد است بنابراين بهتر است وند هاي تصريفي را

بشناسيم و هر وندي كه تصريفي نبود آن را اشتقاقي به شمار آوريم .

۳- انواع :

۱- مقوله ساز : مرد + انه : مردانه (كه نوع كلمه را تغيير مي دهد و

بيشتر پسوندند.)

۲- واژه ساز : گندم + زار: گندم زار

وند تصریفی : ۱- تكواژهايي كه تأثيري در نوع ساختمان كلمه ندارند فقط موقعيت

كلمه را در جمله تغيير مي دهند .

۲- انواع :

۱- نشانه هاي جمع : ها ، ان ، ون ، ين ، ات : كتاب ها

۲- « ي » نكره : كتابــی

۳- « تر » و « ترين » در قيد و صفت : شجاعانه تر

۴- « مي » ، « بـِ » ، « نـ ِ » ، « نـَ » ، « ـه » در افعال : بـِروم

۵- نشانه هاي ماضي « د » ، « يد » ، « ت » ، « اد » : خريد

۶- شناسه ها « ـَ م ، ي ،0 / ـَ د ، يم ، يد ، ـَ ند » : خريدي





ـ به تكواژ هاي اشتقاقي و تصريفي تكواژهاي دستوري نيز مي گويند و بر همين اساس گروهي از زبانشناسان به بيش از دونوع تكواژ اعتـــقادي ندارند و كل تكواژ ها را به دو نوع آزاد و دستوري مي نامند . به عبارت ديگر تكواژهاي نامحدود را تكواژ هاي قاموسي و تكواژهاي محدود را دستوري مي دانند .نكته ي قابل ذكر اين كه تكواژهاي قاموسي اگرچه نامحدودند و در اصطلاح فهرستي باز دارند امّا بسامد آن ها در زبان خيلي كمتر از تكواژهاي دستوري است به عنوان مثال تكواژ قاموسي « سنگ » را چقدر در طول روز استفاده مي كنيم امّا در مقايسه ، چقدر از تكواژ دستوري « از » استفاده مي شود .



تكواژ گسسته

تكواژهايي كه جدا ازهم به نظر مي رسند امّا در اصل يكي بيشتر نيستند مثلاً در اين جمله : چه هوايي ! كه « چه ... ي » در مجموع يك تكواژ بيشتر نيست يا در اين عبارت : هر كتابي . « هر ... ي » يك تكواژ است .



آميزه

گاهي اوقات خصوصيات صرفي و نحوي بعضي تكواژها به گونه اي با هم مي آميزند كه مرز آن ها قابل تشخيص نيست به اين گونه تكواژها « آميزه » مي گويند ؛ به عنوان مثال « را » در اين جمله : كتاب را خواندم .كه از نظر صرفي نشانه ي معرفه است و از نظر نحوي نشانه ي مفعول.



تكواژ دستوري اختياري و تكواژ اجباري

تكواژ اختياري تكواژي است كه حذف آن تغييري در ساخت نحوي و معنايي جمله نمي دهد ؛ مثلاً در اين جمله : من رفتم . اگر « من » حذف شود جمله از نظر نحوي و معنايي هيچ تغييري نمي كند يا در اين جمله : مطلبي را خواندم . كه مي توان « را » را حذف كرد : مطلبي خواندم .

امّا تكواژ اجباري قابل حذف نيست ؛ مثل شناسه ها در فعل : « من رفتم » را نمي توان گفت : من رفت .



واژه بست ( تكواژ آزاد استثنايي )

ـ واژه بست ها نوعي از تكواژهاي دستوري هستند كه داراي ويژگي هاي زيرند :



ويژگي ها :۱- به دنبال واژه مي چسبند امّا جزيي از آن واژه به شمار نمي آيند . ( دليل نام

گذاري آن ، همين است .)

۲- به ساخت يا رابطه ي دستوري خاصي اشاره مي كنند .

۳- از لحاظ آوايي تكيه ي اصلي بر آن ها ظاهر نمي شود .

انواع:

۱- نقش نماي اضافه « ـِ » : هواي ِ پاييز .

۲- نقش نماي وصفي « ـِ » : هواي ِ تميز .

۳- فعل هاي پي بستي « ـَ م ، ـ ي ، يم ، ـ يد ، ـَ ند » : خوبــَم .

۴- ضماير متّصل « ـَ م ، ـَ ت ، ـَ ش ، ـِ مان ، ـِ تان ، ـِ شان » : كتابــِمان ، برايــَت ، ازَش .

۵- حرف عطف « ـُ » : كتاب و دفتر .

۶- علامت ندا « ا » : حافظـا .

۷- نشانه ي معرفه « ـِ ش » : محلـش خوب است .

ـ به واژه بست « تكواژ آزاد استثنايي » هم مي گويند ؛ زيرا تكواژ آزاد بايد به گونه اي باشد كه خودش به تنهايي كاربرد داشته باشد و از همين رو آن را « مستقل » مي نامند ؛ امّا واژه بست ها همان طور كه ديديم كاربرد مستقل ندارند .



چسبانه ( پي واژه )

هرگاه تكواژ وابسته اشتقاقی فقط از يك واج پديد آيد و به آخر كلمه بچسبد آن را چسبانه مي نامند و از آن جايي كه اين تكواژ ها در آخر كلمه مي آيند به آن پي واژه نيز مي گويند ؛

مثال :

۱- تخت + ـه : تخته

۲- رنگ + ي : رنگي

۳- اخم + و : اخمو .

منبع :وبلاگ معلم ادبیاتمون
ayeneyeseda.blogfa.com